A ORGANIZACIÓN ARTESANAL

Autora:  Ana Santomé Estévez / In Illo Tempore

A colaboración para Arraona Romana

Á hora de falar do artesanado no mundo antigo temos que ter claro que o concepto de artesanía e todos os valores afíns ao mesmo non son iguais aos da actualidade. En xeral, moitas das actividades que hoxe nós incluiríamos noutro tipo de traballo, como a industria, eran consideradas  actividades artesanais, como é o caso da mineiría.

Por outra parte, adicarse á artesanía non estaba ben visto. Xa os gregos, como en xeral a antigüidade, desprezaba o traballo manual e, malia que algúns autores diferían, esta opinión estaba moi extendida nas élites, que son precisamente quenes nos transmiten habitualmente as descripcións do pasado. Deste xeito non nos debe parecer estrano que literatos e filósofos nos contaxien os seus prexuizos pero tampouco debemos extender esta visión ao conxunto da sociedade, pois non contamos coas opinións dos interesados, os artesáns e a sociedade en xeral.

O caso romano non é moi distinto, séguese a liña do desprezo polas actividades manuais pero, curiosamente, houbo moitos romanos que sí apreciaron o suficiente a artesanía grega. O descubrimento desta fixo que moitos nobres non dubidaran en rodearse destes profesionais gregos, como fixo Escipión. Paradóxicamente, mentres o traballo manual era menosprezado, os artesáns gregos, como xa dixemos, ían aumentando en Roma e, coa súa chegada, a elaboración de mosaicos, relieves, pinturas, xoias,etc. Co transcurso do tempo, a artesanía mellorou a súa prensa pola introducción do cristianismo que tiña importantes personaxes como Xesucristo con orixe artesá.

Algúns dos oficios que englobaría o artesanado hoxe consideraríamolos como profesións artísticas. No mundo antigo, pola contra, non sucedía así e boa proba disto era o seu caracter anónimo. Mesmo  os seus creadores eran libertos e esclavos xeralmente, o que xa fala do pouco prestixio destas labores na época.

A organización dentro do obradoiro artesá

E difícil establecer unha organización estándar do artesando xa que estamos a falar de moitos oficios e cada un pode ser moi diferente. Ademais, os propios obradoiros poden diferir en tamaño e, polo tanto, tamén en integrantes. En liñas xerais podemos dicir que estaban formados por un patrón e os seus esclavos ou libertos e asalariados. En moitos casos, eses patróns tamén podían ser libertos ou escravos dun romano pudiente que, para non luxarse as mans con eses oficios, delegaba o control do obradoiro a outra persoa, percibindo igualmente os beneficios. No caso da minería, moitos dos escravos utilizados eran criminais e tiñan unhas condicions laborais moi penosas de xeito que vivían  pouco tempo. Debido a este feito, certos autores opinaban que non era un negocio demasiado rentable porque a man de obra non era  duradeira.

O obradoiro ás veces atopábase dentro dos dominios dunha familia aristocrática, no contexto dunha economía autárquica. Noutras ocasións os obradoiros eran independientes e tamén, posiblemente, había grupos de artesáns que non contaban cun lugar de traballo fixo senón que acudirían a aqueles lugares onde os precisarían, por iso non é sinxelo atopar restos arqueolóxicos desta tipoloxía. No caso da mineiría, os pequenos obradoiros que se adicaban a ela estaban baixo o poder do emperador.

O traballo infantil e  feminino non estaba excluido da vida artesá e mesmo nalgunhas actividades tan duras como a mineiría contaban co presenza desta man de obra, aínda que adicándose a outras labores distintas das desenroladas polos homes. A artesanía non sería un oficio que permitise acumular grandes sumas de cartos, de feito sería unha profesión bastante modesta. Porén, dependendo da especialización do artesá e da calidade das súas obras, podería haber certas figuras que destacasen

Ao mesmo tempo, o carácter anónimo das obras, con escasas sinaturas e marcas, fai que sexa case imposible intentear diferenciar uns obradoiros doutros. Ademais, as creacións eran tan similares entre sí que, xunto co feito de que os traballadores se poidesen intercambiar, redunda nesta dificultade de identificación. Debido ao parecido entre as obras, pénsase que algúns colectivos como o dos pintores puideron traballar a través da representación de modelos incorporados nun catálogo. A distribución dos motivos e o acabado final quedarían, logo, ao gusto do artesá ou do cliente.

Como exemplo de organización veremos o caso dos artesáns adicados á pintura. Ata o I d.C obsérvase unha notable cantidade de pictores de orixe grego. Isto podería ser así ou tratarse dunha artimaña para darse máis estatus, polo requeridos que estaban os helenos. Non é moi habitual atoparse con referencias aos pictores posto que este estaban moi especializados e recibían o nome do seu tipo de traballo; é dicir, o quadrigularius, por exemplo, sería aquel adicado ao pintado das cuádrigas mentres que o pictor scaenarius sería aquel que fixera o propio cos decorados teatrais.A parte de estar especializados non se encargaban de todo o proceso de pintado. Normalmente había un encargado para preparar os enlucidos, outros pintaban propiamente,etc. Polo tanto, o obradoiro estaría composto do patrón e todos aqueles traballadores que fixeran falla para as distintas fases do proceso.

A artesanía vista pola Arqueoloxía

Determinadas marcas nas cerámicas dannos información a cerca do mundo que rodeaba a súa fabricación. Ás veces alúdese a unha persoa mediante o uso de dous nomes do tria nomina ou co cognomen ou o lugar de fabricación. Existen estudos que relacionan certas clases de cerámicas cun tipo de man de obra; así, na cerámica campaniense ou na italogrega, por exemplo, predominará a man de obra libre. Outras evidencias cerámicas conteñen varios nomes que fan referencia as persoas que contribuiron en distintas fases do traballo:as cerámicas como a sigillata danos mostras disto e cada persoa que interviña no proceso tiña unha forma diferente de deixar a súa sinal. Normalmente estámonos a referir a recipientes pero noutros produtos como as tégulas ou ladrillos tamén aparecen.

Asociacionismo entre artesáns: o collegium

Os collegia son importantes na sociedade e neles intégranse aquelas persoas de estatus medio e a través da cal poden mellor a sáu situación e prosperar. O requisito  que hai que cumprir e adicarse á mesma actividade laboral que o resto dos integrantes. A maior parte deles son libertos ou ben fillos de libertos xa que daban a posibilidade de ter recoñecemento social e mesmo acadar un posto no goberno local. Ademais disto había outros alicientes como poder ter asistencia mútua, un funeral, unha tumba ou poder participar nos banquetes. Os escravos tamén podían ter acceso ós collegia pero sempre e cando contasen co autorización do seu dono. Normalmente as actividades artesanais estaban centradas en barrios e alí mesmo, entre as tabernae tamén se atopaba a sede das corporacións. Non era habitual que houbese máis de unha por municipio, agás naqueles núcleos cunha elevada poboación

Non parecen claros cales foron as orixes desta intitución pois hai opinións diverxentes entre os autores clásicos pero parece que a súa creación se remonta aos tempos da monarquía. Segundo Plutarco e Plinio o Vello o seu responsable sería Numa Pompilio, creando oito collegia, porén Floro afirma que foi Servio Tullio. Hai tamén quen di que a súa orixe está nas asociacións relixiosas veciñais que logo se transformarían en asociacións laborais.

Estas asociacións teñen tamén un sentido relixioso que, de feito, é esencial para a súa existencia e que normalmente estaba vinculado cunha duvinidade afín ás actividades artesanais. Había tres collegia que destacaban con respecto aos outros e, entre eles, estaba o dos fabri, os artesans. Estes tiñan como divinidade a Minerva. Este colexio non só incluía aos artesáns no seu senso actual senón que tamén formaban parte del aquelas persoas adicadas ás labores da construción (de edificios, traballo con certos metais...) Posiblemente, nos centros urbáns menos importantes que Roma estes fabri estarían integrados por menos cantidade de artesáns que na capital.

Segundo nos indica o Digesto os collegia seguían unha organización interna que imitaba a do propio estado. En ocasións, podíase aceptar como socios a persoas que non compartían a mesma profesión, pero dependendo da época esta podería gozar ou non de certa inmunidade.

As maxistraturas en todos os colexios son anuais e reelectivas. A figura do patrón era quen dotaba á asociación de prestixio e era importante que fose rico e influinte se se quería que iso repercutise na situación do collegium. O patrón podía facer doazóns de diñeiro ou mesmo de edificios á asociación mentres que este podía recibir do collegium apoio político na súa carreira.

Os collegia tamén eran beneficiosos para o propio estado pois estes debían contribuir coa annona. Ademáis, segundo a especialidade de cada asociación profesional debíase aportar man de obra a determinados asuntos como a construción dun edificio público, aportar materias primas, etc. Colaborar deste xeito co estado implicaba privilexios para a asociación e os seus intregrantes que realmente desenrolaban a actividade. Nos collegia tamén había lugar para a picaresca e certa xente intentaba formar parte deles, sen ter dereito, para poder aproveitarse dos privilexios que o estaba lles daba.

A financiación era a partir de diversas fontes: doazóns, herencias, rentas, cuota dos asociados,etc. En ocasións alguén dotaba dunha renta aun collegia e determinaba que se debía facer con ela. Á   morte desa persoa, para controlar que se cumpría o establecido  había outros collegia paralelos que vixiaban que se actuase correctamente cos cartos e coas funcións dos collegia.

En resumo, o mundo artesá era moi complexo, quizás máis ca hoxe polo elevado número de profesións diferentes que abarcaba, e tiña que recurrir a figuras organizativas para poder desenvolverse. A organización do propio obradoiro non será demasiado diferente da que haberá en tempos posteriores e a creación dos collegia tampouco, pero destaca a súa precocidade e a preocupación por obter unha serie de vantaxes e axudas para a vida cotiá dos seus integrantes.

Fontes:

⁃    BLÁZQUEZ, J., M., Artistas y artesanos en la Antigüedad clásica, Museo Nacional de Arte romano, Mérida, 1994.

⁃    BLÁZQUEZ, J., M., Artesanado y comercio durante el Alto Imperio, Akal, Madrid, 1990.

⁃    DIOSONO, F, Collegia: le associazioni professionali nel mondo romano, Quasar, Roma, 2007.